Նահապետ Քուչակ

Նահապետ Քուչակն ապրել և ստեղծագործել է XVI դարում, Վանի մոտ գտնվող Խառակոնիս գյուղում, որտեղ և գտնվում է նրա գերեզմանը: Նա ունեցել է վարպետ աշուղի (գուսանի) համբավ, որ երկար ժամանակ պահպանվել է Վասպուրականի և հարևան գավառների հայ ազգաբնակչության հիշողության մեջ: Քուչակի անունով ձեռագրերում պահպանվել են մեկ տասնյակի հասնող աշուղական երգեր: Սրանք, որ իրենց վրա կրում են աշուղական երգի բոլոր հատկանիշները, թե՛ ծավալով ու տաղաչափությամբ, թե´ արտահայտման ձևերով, բովանդակությամբ ու լեզվամտածողությամբ տարբեր են հայրեններից:

Հայրենները գեղարվեստական բարձր հատկություններով օժտված արժեքներ են, «հայ քնարերգության ամենասքանչելի մարգարիտները» (Վալերի Բրյուսով): Հայրենները գեղեցիկի
կատարյալ ընկալմամբ, բանաստեղծական նուրբ զգացողությամբ տալիս են միջնադարյան հայ կյանքին, մարդկային ամենատարբեր հարաբերություններին, հոգեկան ապրումներին բնորոշ պատկերներ: Հայրեններում ևս սերը բարձր է դասվում բոլոր զգացմունքներից: Այն դիտվում է որպես մարդու գոյության անհրաժեշտ նախապայման, ուստի և դրվատվում են փոխադարձ ու անբաժան սիրո, անմնացորդ նվիրվածության, սիրած անձնավորությանը թանկ զոհաբերությունների գնով երջանկություն պարգևելու գաղափարներ: Ընթերցելով հայրենները՝ հաղորդակից ենք լինում սիրո հրճվանքն ու տառապանքը, խանդն ու կարոտը, սիրահարների գժտությունն ու հաշտությունը պատկերող վիճակների: Հայրենները հաստատում են աշխարհիկ ոգու հաղթանակը հայ բանաստեղծության մեջ:

Նահապետ Քուչակի անունով գրավոր և բանավոր ավանդությամբ պահպանվել և առայժմ հայտնի են շուրջ մեկ տասնյակ կրոնական, բարոյախրատական և սիրային բովանդակությամբ աշուղական երգեր՝ հայերենով ու թուրքերենով, որոնցից յոթը՝ հայատառ թուրքերենով:

Պանդխտության հայրեններն ունեն ազգային-քաղաքական բովանդակություն և բացահայտում են օտար երկրում ապրուստ փնտրող հայ մարդու ծանր հոգեվիճակը: Այս թեման հաճախ միահյուսվում է սիրո երգին: Նման դեպքերում արտացոլվում են սիրած էակի նկատմամբ երիտասարդ պանդուխտի ունեցած կարոտը, բաժանման վիշտն ու սիրո դրաման: Որոշ հայրեններ զարգացնում են հայրենասիրական տրամադրություններ` արտահայտելով հարազատ հող ու ջրի, հայրենի բնաշխարհի նկատմամբ անսահման սեր, կարոտ ու նվիրվածություն:

Միջնադարի հայ բանաստեղծության ինքնատիպ էջերից են հայրենները: Դրանք հիմնականում սիրային, պանդխտության և խոհախրատական թեմաներով հորինված տաղիկներ են՝ սովորաբար կազմված 15-վանկանի չորս տողերից կամ 7 և 8-վանկանի ութ կիսատողերից: Հայրենների ընդհանուր քանակը հասնում է մոտ 500-ի: XV-XVII դարերում գրված որոշ ձեոագիր մատյաններում խոհախրատական և պանդխտության հայրենների մի մեծ շարքի հեղինակ է նշվում XIII դարի նշանավոր բանաստեղծ Հովհաննես Պլուզ Երզնկացին: Բայց սիրային հայրենները, ինչպես նաև պանդխտության հայրենների մեծ մասը, հին ձեռագրերում հանդիպում են առանց հեղինակային անվան: Այդ տաղերը XIII-XVII դարերում տարբեր տաղասացների և գուսանների ստեղծած երգերն են, որոնք կատարվել են հարսանիքների, ուխտագնացությունների, խնջույքների, ժողովրդական այլ տոների ու հանդեսների ժամանակ՝ մոռացության մատնելով հորինողների անունները: Այսպիսի բանավոր լայն գործածության հետևանքով հայրենները, երբ ենթարկվել են նաև որոշ փոփոխությունների, զանազան տարբերակներով ձեոագիր ժողովածուներում գրառվել են իբրև անհեղինակ գործեր: 1882 թվականից սկսած որոշ հրատարակիչներ ու գրականագետներ հայրենների հեղինակ են ճանաչում նաև Նահապետ Քուչակին:

Սիրո հայրեններ (հատված)

Երբ սերն ի յաշխարս եկավ, եկավ իմ սիրտս բնակեցավ.

Հապա յիմ սրտես ի դուրս` յերկրէ յերկիր թափեցավ.

Եկավ ի գլուխս ելավ, ի ըղեղս ելավ թառեցավ:

Աչիցս արտասուք ուզեց, նա արյուն ի վար վաթեցավ:

Յայդ լեռնեդ ի վայր գայի, կանչեցի, թե` «Յու՞ր կա կանանչե:

Մեկիկ մ՚ այլ ինձ զայն ասաց. «Սար ու ձոր ամենն է կանանչ.

Ով որ սրտով սեր ունի, իր սրտին երակն է կանանչ.

Ով որ սրտով սեր չունի, սիրտն է սև, երեսն է կանանչե:

Քան զսերն այլ քաղցրիկ պտուղ ի աշխարհս չավտամ թե լինի.

Շաքարն նշով շաղված` մոտ ի սերն է դառն ու լեղի.

Զհամն ալ առի ես այլ, սիրո տեր եղա հետ քեզի:

Սերդ ալ իմ սրտիս դու տուր, քո սիրուդ եմ ճորտ ու գերի:

Ու՞ր էիր, ուսկի՞ց եկիր, անծանոթ, ըզիս սիրեցիր.

Կրակն ի թեզնիքդ ուն՚ իր, ի ծոցիկս ի վար թափեցիր.

Քո սերդ ալ ոսկի արիր, իմ սրտիս քուրան հալեցիր.

Դարձար զան հալխա արիր ՚ ւ իմ սրտիս ականջն անցուցիր:

Քու սերն իմ սրտիս միջին հանց մտեր, զետ ոսկի բևեռ.

Գնացեր է սրտիկս ի ներս, փառչին եղեր կեռումեռ.

Քու սերդ իմ սրտիս միջին հերկ արեր ու դարձեր է եռ:

Ու՞ր էիր, ուսկի՞ց եկար, քան զամեն ծաղիկ դու պայծառ.

Եկիր ՚ ւ ի հոգիս մտար, չես ի տար պահիկ մի դադար.

Սրտիս մեջն ի ժուռ եկար ՚ ւ ելնելու ճարակ չի գտար.

Զարկիր ի գլխուս վերա ՚ ւ աչերուս ի վար թափեցար